Edward Laskowski

Prezes  Zarządu Oddziału ZNP

w Wolsztynie

Historia Związku Nauczycielstwa Polskiego

w powiecie wolsztyńskim

I.                    Początki ruchu związkowego w latach 1928-1939

Związek Nauczycielstwa Polskiego – Oddział w Wolsztynie obchodził w październiku 2005 roku niecodzienny jubileusz, a mianowicie:

- 100-lecie działalności ZNP w kraju,

- 85-lecie działalności ZNP w Wielkopolsce,

- 77-lecie działalności Oddziału Wolsztyńskiego ZNP.

Jest  zatem godna okazja, aby przybliżyć, przypomnieć tym najstarszym i tym najmłodszym członkom naszego Związku dorobek naszej organizacji i jej członków w ustawicznej i trudnej w każdym okresie walce o poprawę warunków materialnych nauczycieli i pracowników oświaty oraz wprowadzaniu nowoczesnych metod nauczania i wychowania, coraz lepszych programów edukacyjnych i podręczników, a także zmagania ZNP o poprawę bazy materialnej naszego szkolnictwa, szczególnie na wsi.

Celem tego opracowania jest ukazanie w zarysie początków ruchu związkowego na ziemi wolsztyńskiej w okresie międzywojennym. W okresie tym Wolsztyn był oddalony zaledwie 8 km od granicy niemieckiej, za którą leżały rdzennie polskie ziemie (Babimojszczyzna). Wolsztyn był siedzibą powiatu, którego powierzchnia wynosiła około 800 km², a ludność liczyła około 50 tysięcy osób. Powiat miał charakter typowo rolniczy. Struktura ludności i ekonomiczno-społeczna była dość skomplikowana.

Zaborcza polityka kolonizatorów pruskich doprowadziła do przejęcia przez Niemców wielu majątków ziemskich, dużych gospodarstw wiejskich oraz niektórych zakładów przemysłowych (np. wytwórnia win i likierów, browar) a także sklepów i magazynów rolno-spożywczych i przemysłowych. Na wsi przeważała jednak polska wielka własność ziemska. Jednocześnie widoczna była bardzo trudna sytuacja drobnego chłopstwa a także sporej grupy ludzi bez ziemi i pracy.

Szkolnictwo polskie było zaniedbane przez pruskie władze oświatowe i nastawione na planową germanizację młodego pokolenia Polaków.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku odbudowa oświaty i polskiego szkolnictwa w powiecie wolsztyńskim przebiegała bardzo wolno wskutek braku środków finansowych. Szczególnie odczuwały to dzieci wiejskie.

W okresie międzywojennym na terenie naszego powiatu było 59 szkół powszechnych, ale tylko cztery z nich to pełne szkoły 7-klasowe (SP-1, SP-2 w Wolsztynie, SP w Rakoniewicach i SP w Chobienicach). Reszta to szkoły I i II stopnia. W Wolsztynie było czynne Gimnazjum i Państwowe Seminarium Nauczycielskie (do sierpnia 1934 roku). Działały dwie szkoły rolnicze dwuzimowe (dwuletnie) w Wolsztynie i Tuchorzy oraz dwie szkoły przysposabiające do rzemiosła w Wolsztynie i w Rakoniewicach. Na terenie powiatu nie było ani jednego państwowego przedszkola, jedynie dwie ochronki prowadzone przez siostry zakonne w Wolsztynie i w Rakoniewicach. W szkołach pracowało wówczas 140 nauczycieli.

W takich oto warunkach zaczął się rodzić ruch związkowy w Wielkopolsce i na ziemi wolsztyńskiej. Trzeba wyraźnie podkreślić, że ruch nauczycielski w Wielkopolsce, w tym na ziemi wolsztyńskiej, kształtował się i rozwijał w znacznie trudniejszych warunkach niż w pozostałych dzielnicach Polski. Brutalna polityka germanizacyjna, zwalnianie polskich nauczycieli i zastępowanie ich przez zajadłych hakatystów spowodowały, że w byłym zaborze pruskim działalność związkowa była słaba. Dopiero po odzyskaniu niepodległości nauczyciele Wielkopolski mogli tworzyć organizacje związkowe.

W okresie międzywojennym w Wielkopolsce istniały dwie organizacje nauczycielskie: Stowarzyszenie Chrześcijańsko-Narodowe Nauczycieli Szkół Powszechnych, które w pierwszych latach niepodległości Polski było jedyną organizacją związkową w powiecie wolsztyńskim oraz Związek Nauczycielstwa Polskiego, którego pierwsze Ognisko powstało w Rakoniewicach 26 maja 1920 r. z pierwotną nazwą Związek Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Prezesem tego Ogniska został nauczyciel Kazimierz Nowacji – kierownik SP w Ruchocicach, późniejszy wieloletni kierownik Szkoły Powszechnej w Goździnie. Ognisko to działało zaledwie dwa lata. W tym czasie pierwszym prezesem Wielkopolskiego Okręgu ZNP by ł Franciszek Zych.

Założenie pierwszego Ogniska Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Wolsztynie nastąpiło w 1928 roku. Ognisko to powstało z inspiracji wysokiej rangi działacza społeczno-politycznego, cenionego i niekonwencjonalnego w działaniu nauczyciela Seminarium Nauczycielskiego w Wolsztynie, Wiktora Wandycza. Pragnąc założyć Ognisko związkowe w Wolsztynie, oparł się na grupie młodych nauczycieli, którzy ukończyli wolsztyńskie seminarium.  

                                        Wiktor Wandycz – pierwszy prezes Ogniska ZNP w Wolsztynie

W marcu 1928 roku na zebraniu z młodymi nauczycielami: Stefanem Zielińskim i Stefanem Zygmańskim z Borui, Leonem Rogozińskim  z Godziszewa i Janem Dobrowolskim z Wolsztyna, którym przewodniczył Wiktor Wandycz, postanowiono zorganizować otwarte spotkanie nauczycieli w salce hotelu „Polonia” w Wolsztynie.

W kilka tygodni później odbyło się ponowne zebranie z udziałem około 50-ciu nauczycieli. Część z nich to członkowie Stowarzyszenia Chrześcijańsko-Narodowego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, pozostali zaś to nauczyciele niezrzeszeni. W zebraniu uczestniczyli prezes Zarządu Okręgu Polskiego Związku Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Poznaniu – Franciszek Zych i prezes Zarządu Okręgu Stowarzyszenia Chrześcijańsko-Narodowego w Poznaniu – Sobolewski. Uczestnicy spotkania wysłuchali założeń programowych obu organizacji. Po ożywionej dyskusji 18-tu nauczycieli zawiązało pierwsze Ognisko związkowe w Wolsztynie, którego pierwszym prezesem został Wiktor Wandycz a sekretarzem Ogniska Stefan Zygmański. Warto przypomnieć nazwiska pierwszych członków naszego Związku na ziemi wolsztyńskiej:

1.       Wandycz Wiktor -  prezes Ogniska, n-l Seminarium Nauczycielskiego w Wolsztynie,

2.       Zygmański Stefan - sekretarz Ogniska, n-l  SP w Borui,

3.       Bogusz Marian - n-l Seminarium Nauczycielskiego w Wolsztynie,

4.       Dobrowolskim Jan - n-l SP w Wolsztynie,

5.       Krysta Jan - n-l SP w Kiełpinach,

6.       Mączyński Józef - n-l SP w Perkowie,

7.       Mierzwicki Nikodem - n-l SP w Wolsztynie,

8.       Napieralski Cyryl - kierownik SP w Osłoninie,

9.       Nowacji Kazimierz - kierownik SP w Ruchocicach,

10.   Pierzchalski Alfons - n-l SP w Chobienicach,

11.   Paluszkiewicz Stanisława - n-lka SP w Chobienicach,

12.   Paluszkiewicz Maria - n-l SP w Chobienicach,

13.   Prządka Jan - n-l SP w Mochach,

14.   Rogozińskim Leon - kierownik SP w Godziszewie,

15.   Sturna Janina - n-lka SP w Rostarzewie,

16.   Sturny Antoni - n-l SP w Rostarzewie,

17.   Szałankiewicz Adolf - n-l Seminarium Nauczycielskiego w Wolsztynie,

18.   Zieliński Stefan - kierownik SP w Borui.

W latach 1928-1930 do naszego Związku wstąpiło wielu młodych nauczycieli. Warto wymienić choćby nazwiska tych członków Związku, którzy do końca swego życia związani byli z działalnością związkową i pedagogiczną w powiecie wolsztyńskim. Byli to m.in.: Wojciech Berliński, Franciszek Borowczak, Ewa Cichorzewska-Gortat, Franciszek Gryca, Paweł Karczmarek, Walenty Kuska, Monika Lehman, Piotr Mazur, Józef Piętka, Henryk Roeske, Stefania Słowińska-Klemkowa, Teresa Staniszewska-Trzcielińska, Ewa Sudołówna-Kumochowa.

W latach 1930-1933 do Związku wstąpili m.in.: Zygmunt Flieger, Ignacy Kaleta, Jan Kaleta, Stefan Karczmarek, Zygfryd Kutner, Jan Lipiński (członek Związku od 1922 roku w Poznaniu), Jan Lorens, Ludwik Olejniczak, Józef Roczyński, Stanisław Roj, Andrzej Ranny, Franciszek Weiss, Florian Weiss, Kazimierz Wietrzykowski, Franciszek Zieliński.

W 1930 roku Związek przyjął nową nazwę: Związek Nauczycielstwa Polskiego.

W 1932 roku powstało drugie Ognisko ZNP w Rakoniewicach, którego pierwszym prezesem został kol. Jan Lipiński.

Jan Lipiński – kierownik Szkoły Powszechnej nr 1 w Wolsztynie

W 1933 roku powołano pierwszy Zarząd Oddziału Powiatowego ZNP w Wolsztynie, a pierwszym prezesem tego Zarządu został wybrany kol. Antoni Sturny, kierownik Szkoły Powszechnej nr 1 w Wolsztynie.

Antoni Sturny, pierwszy prezes Oddziału Powiatowego ZNP w Wolsztynie

 Funkcję prezesa pełnił do 1939 roku, z wyjątkiem lat 1936-1937, kiedy to prezesa zastępowali kolejno Stefan Zygmański i Franciszek Borowczak. W 1939 roku na 140 nauczycieli do ZNP należało 63 nauczycieli, co stanowiło 45% stanu zatrudnienia. Dzięki skutecznym zabiegom młodych związkowców z Wolsztyna, mimo oporów ówczesnego inspektora szkolnego, wprowadzono we wszystkich szkołach „Elementarz” Falskiego.

Członkowie związku zdawali sobie sprawę z ogromu potrzeb w zakresie oświaty i kultury szczególnie na wsi, pracowali z wielkim oddaniem i społecznie w swoim środowisku. Nauczyciele wolsztyńscy byli w miejscu swej pracy opiekunami i prelegentami organizacji młodzieżowych i społecznych. Prowadzili chóry, teatry amatorskie, popularyzowali czytelnictwo, organizowali zajęcia dla młodzieży pozaszkolnej w kołach sportowych ,itp. Dla przykładu warto wspomnieć o nauczycielu Leonie Kruszona z Powodowa, który gromadził materiały z folkloru okolicznych wsi. Opracował inscenizację „Wesela Wąchabskiego”, którego fragmenty demonstrował na zajęciach Uniwersytetu Ludowego w Wolsztynie. Pieśni do tej inscenizacji opracował Józef Piątkowski, kierownik szkoły w Kopanicy.

     Józef Piętka- nauczyciel w Łąkiem

 i kierownik Szkoły Podstawowej w Adamowie

Józef Piętka z Łąkiem Starym był opiekunem koła młodzieży wiejskiej „Wici”. Kierownik szkoły w Wielkim - Józef Kutner i Jan Tomiński – kierownik szkoły w Kiełpinach prowadzili wykopaliska archeologiczne pod kierunkiem prof. Józefa Kostrzewskiego z Poznania.

Józef Kutner – kierownik szkoły w Niałku Wielkim i dyrektor ZSZ w Wolsztynie

Ich eksponaty tzw. kultury łużyckiej, potwierdzające słowiańskość tych ziem, przeniesiono do muzeum archeologicznego w Poznaniu. Jan Tomiński, oprócz wykopalisk, pasjonował się zbieraniem legend i opowieści z naszych okolic. Napisał książkę Pt.: „Legendy Ziemi Zbąskiej”. Wojciech Berliński – kierownik szkoły w Solcu prowadził teatr amatorski na wsi.

            Członkowie ZNP prowadzili ożywioną działalność polityczną w powiecie leżącym przy granicy zachodnio-niemieckiej, a także działalność integrującą Polonię Pogranicza z Macierzą. Ognisko ZNP w Wolsztynie utrzymywało ścisły kontakt z nauczycielami polskim pracującymi w pasie przygranicznym w Niemczech. Nauczyciele Babimojszczyzna z Nowego Kramska, Dąbrówki, Kargowej i Babimostu często byli zapraszani przez Ognisk0o ZNP w Wolsztynie.

Prezes Zarządu Oddziału ZNP – Antoni Sturny odwiedzał Babimojszczyzna i spotykał się tam z nauczycielami  i młodzieżą polską. Organizował też wymianę dzieci polskich z Niemiec i uczniów Szkoły Powszechnej w Wolsztynie. Te ożywione kontakty wpływały korzystnie na podtrzymanie ducha polskości w społeczności po drugiej stronie granicy.

Twórczą  pracę nauczycieli wolsztyńskich i Związku przerwała brutalnie druga wojna światowa. Tuż przed jej wybuchem ZNP przygotowywał się do działalności konspiracyjnej na wypadek wkroczenia okupanta hitlerowskiego na ziemię wolsztyńską.

                                                                                                                      (c.d.n.)